Nouvelles Voix-programma: interview met Eef Gratama, vertaler van Sylvain Tesson

Eef Gratama vertaalde een van de meest succesvolle literaire werken in Frankrijk in 2019, De sneeuwpanter, van Sylvain Tesson die werd bekroond met de Renaudot prijs voor literatuur. De Nederlandse vertaling werd in 2020 uitgegeven door De Arbeiderspers, met steun van het Nouvelles Voix-programma van het Institut français des Pays-Bas.

Heeft u contact gehad met de Franse schrijver Sylvain Tesson voordat u begon aan uw vertaling van de roman De sneeuwpanter? Heeft u moeilijkheden ervaren tijdens het vertalen?

“Ik heb tijdens het vertaalproces enkele malen contact gehad met de auteur over bepaalde passages of woordkeuzes om mijn interpretatie te toetsen. Die uitwisselingen zijn altijd zeer verrijkend. Tesson heeft een bondige, geserreerde stijl maar kan ook heel poëtisch en beeldend schrijven. Een door hem veel gebezigde stijlfiguur is het aforisme en het is de kunst (en ook de moeilijkheid) om voor dat soort kernachtige uitspraken een treffend equivalent in het Nederlands te vinden, dat even kort en krachtig is. Daarnaast leeft hij zich als de geograaf die hij van huis uit is, uit in het beschrijven van het Tibetaanse hoogland, waar De sneeuwpanter zich grotendeels afspeelt. Dat soort beschrijvingen waren soms een hele toer om te vertalen. Op internet vond ik gelukkig het nodige materiaal om me een beter beeld van het landschap te vormen. Daarnaast had ik een prachtig fotoboek van Vincent Munier, de natuurfotograaf die de expeditie naar Tibet op touw had gezet en Tesson had meegevraagd op zijn zoektocht naar de sneeuwpanter. Zijn weergaloze beelden in Tibet, minéral animal, waar Tesson overigens prachtige poëtische teksten bij heeft geschreven, waren ook een belangrijk hulpmiddel bij het duiden van Tessons natuurbeschrijvingen.”

• 

• 

U heeft tevens de roman Verborgen Verbintenissen (2019) vertaald van Delphine de Vigan, die werd uitgegeven door de Geus met steun van het Institut français des Pays-Bas. Deze roman vertelt het verhaal van vier personages die worstelen met eenzaamheid en leugens. Hoe ervaarde u het om de sobere schrijfstijl van de Vigan te vertalen?

“Verborgen verbintenissen is een co-vertaling die ik samen met Floor Borsboom heb gemaakt. Eerder hadden wij een ander boek van Delphine de Vigan vertaald, D’après une histoire vraie, bij De Geus verschenen onder de titel Het ware verhaal van haar en mij. Hierdoor hadden we al ervaring met haar bijzondere verteltrant. Het verhaal van Verborgen verbintenissen ontrolt zich vanuit het wisselende perspectief van de vier hoofdpersonen (de dertienjarige Théo, die de dupe wordt van de scheiding van zijn ouders; Mathis, zijn beste vriend en klasgenoot; Hélène, hun partner- en kinderloze klassenlerares en lerares biologie; en Cécile, huisvrouw en moeder van Mathis en ongelukkig in haar huwelijk). Door deze verhaalstructuur komen er afwisselend volwassen en tieners aan bod, die vanwege hun belevingswereld anders denken en praten. Dat heeft de keuze ten aanzien van de verdeling van het boek (wie vertaalt wat) bepaald. Niettemin is het bij een co-vertaling zaak om te zorgen dat er geen stijlbreuk ontstaat. In dit geval ging het erom de ingehouden, onderkoelde stijl die het boek over het geheel genomen karakteriseert, in het Nederlands te bewaren. Dat houdt in dat je elkaars werk als het ware moet fileren. Natuurlijk zijn we het niet altijd met elkaar eens, maar om een treffend Frans gezegde aan te halen: ‘De la discussion jaillit la lumière.’ Ik ervaar het samenwerken aan een boekvertaling als een bijzonder leerzaam en stimulerend proces.”

Vertalen is volgens u bruggen slaan tussen twee culturen. Kunt dit idee aan ons uitleggen?

“Een taal is nooit los te zien van de cultuur. Achter taal gaan omgangsvormen, eigenschappen en wereldbeelden schuil die voortkomen uit de cultuur waarin men is geworteld. Het is van wezenlijk belang om tijdens het omzetten van teksten van de ene taal in de andere, rekening te houden met deze verschillen zodat de boodschap en bedoeling ook echt overkomen bij de lezer van de doeltaal. Dit geldt niet alleen voor geschreven, maar zeker ook voor gesproken communicatie. Als tolk kom ik dit vaak in mijn praktijk tegen. Nederlanders hebben een pragmatische, tamelijk nuchtere inslag: in hun communicatie zijn ze direct, ze komen graag snel tot zaken, vallen met de deur in huis. Fransen hechten aan het uitwisselen van beleefdheden, het inkleden van hun boodschap, zij zijn de meesters van ‘l’étoffement’. Ik zie het als een kunst en een uitdaging om recht te doen aan de geest van het Frans, dat zo rijk is aan schakeringen, zonder Nederlandse lezers/gesprekspartners te overvoeren. Frankrijk is een van de meest geliefde vakantiebestemming van de Nederlanders. Dan is het toch mooi als zij via de literatuur iets meer voeling krijgen met de Franse ziel. Door mijn vertalingen draag ik daar graag mijn steentje aan bij.”

Zonder vertalers zouden allerlei schatten uit de Franstalige literatuur, ook of wellicht juist van minder bekende schrijvers, onopgemerkt blijven voor het Nederlandstalige lezerspubliek.

Waarom is het volgens u belangrijk om Franstalige literatuur onder de aandacht van het Nederlandse publiek te brengen?

“De Nederlandse boekenmarkt wordt al jaren gedomineerd door de Angelsakische literatuur. Deze heeft veel uitstekende schrijvers voortgebracht maar dat geldt evenzeer voor de Franse taal.” Helaas is de prachtige Franse taal, net als overigens het Duits, in het Nederlandse onderwijs een ondergeschoven kindje geworden waardoor hier nauwelijks meer Frans gelezen wordt. Gelukkig zijn er initiatieven, zoals het Nouvelles Voix-programma, die Nederlandse uitgevers de mogelijkheid geven om boeken uit het Frans in het Nederlands te laten vertalen. Daarnaast is er voor vertalers het bijzondere Nederlandse Letterenfonds dat voorziet in projectwerkbeurzen, een welkome aanvulling op het – laat ik mij mild uitdrukken – bescheiden honorarium dat zij voor hun belangrijke werk ontvangen. Zonder vertalers zouden allerlei schatten uit de Franstalige literatuur, ook of wellicht juist van minder bekende schrijvers, onopgemerkt blijven voor het Nederlandstalige lezerspubliek.

Wat is het meest interessante literaire werk wat u heeft vertaald?

“Dat is een moeilijke keuze, temeer omdat ik zowel literatuur voor volwassenen als jeugdboeken vertaal. Daarom zou ik graag twee werken noemen, Heureux les heureux van Yasmina Reza, en Tobie Lolness van Timothée de Fombelle, in vertaling gepubliceerd door respectievelijk De Bezige Bij en Querido.

Yasmina Reza is in eerste instantie bekend geworden als toneelschrijfster. Haar stukken worden wereldwijd opgevoerd en hebben diverse prijzen gekregen. De bekendste zijn Art en Le Dieu du Carnage. Gelukkig de Gelukkigen is een reeks van 21 innerlijke monologen door personen die allemaal, op directe of indirecte wijze, een relatie met elkaar hebben. Ze zijn echtgenoten, minnaars, ouder, kind, vriend of vriendin, of patiënten van dezelfde arts. Reza’s personages zijn niet gelukkig, toch ploeteren ze voort en houden ze vast aan elkaar en aan hun drang naar geluk. Ze laten hun ogenschijnlijk normale leven zien, waarin hun streven naar geluk vaak tot absurde situaties leidt. Gelukkig de Gelukkigen is een meesterlijke roman over de angst voor eenzaamheid en het diepgewortelde verlangen om bemind en begrepen te worden, al is het maar voor één keer. In elke monoloog worden gesprekken of situaties beschreven die zich op een hilarische manier ontwikkelen om opeens om te slaan in een confrontatie met de desillusie van het bestaan. Reza heeft een unieke stijl, die gekenmerkt wordt door enerzijds puntige, vaak venijnige dialogen die haar boeken veel vaart geven, en anderzijds een grote klankrijkdom en een zeer originele, associatieve woordkeus.

Tobie Lolness is een bijzonder tweeluik voor kinderen vanaf circa 10 jaar. Bijzonder in de eerste plaats omdat de gelijknamige hoofdpersoon uniek is. Hij is namelijk anderhalve millimeter lang, ‘wat niet groot was voor zijn leeftijd’, zoals in de openingszin van het boek te lezen staat, en dertien jaar oud. Hij wordt opgejaagd door zijn volk dat van mening is dat hij moet boeten voor een misdaad die zijn vader, een professor, zou hebben begaan. Een volk dat al sinds mensenheugenis in een grote eikenboom woont. Het verhaal zit vol verwijzingen en knipogen naar de grotemensenwereld, waar corruptie, bedrog en onrecht door de zucht naar macht en geld in de hand worden gewerkt, waar de slechterik zich omringt met zware jongens en domme krachten en dankzij een regime van terreur en onderdrukking de macht in handen heeft. Bijzonder is het boek ook omdat de schrijver erin slaagt de woordenschat van kinderen die ontvankelijk zijn voor verhalen te verrijken. De Fombelle is een meester in het verzinnen van aparte, veelal komische namen voor zijn personages, waarin vaak woordgrapjes, rijm etc. zijn verwerkt.

Je moet als vertaler affiniteit met je auteur hebben. Hij of zij moet een stem hebben waarop de jouwe aansluit. Als dat niet zo is, loop je de kans dat dit in de vertaling doorklinkt. Dat gaat niet alleen ten koste van de vertaling, maar doet ook geen recht aan het origineel. Daarom heb ik ook wel eens een boek teruggegeven omdat zowel de stijl als het onderwerp mij niet aansprak. Het werk van Yasmina Reza en Timothée de Fombelle spreekt mij juist zeer aan en dat maakt het vertalen van hun boeken tot een feest.”

---

Over

Het Nouvelles Voix-programma van het Institut français des Pays-Bas is het Frans-Nederlandse plan ter ondersteuning van publicaties (PAP) dat steun verleent aan uitgeefprojecten of uitnodigingen aan Nederlandse uitgevers die hedendaagse Franstalige auteurs in Nederland willen promoten.

Biografie